na is so:te di' dichi:ye di' jenikwa nin?a, pe'?e?e nokopa ,
ammo:?e nas chakababammo! ? jankwa is so:te di' dichi:ye ,
di di' kawayoy'?i Dábamos guasca a los palos que eran nuestros caballos bo os jayiwa'is bo os kaja?ewa'is is wa:ka di' ji:say'?i ,
nanaray'?i is ji:say'?i che joyche? ,
te, maskayay'?i us nonokay'?i, maskayay'?i rey. Ya alzaba el chicote, nos daba guasca nuestro abuelo, nos daba guasca pues. ? ¡jay' wastikwe? mora' kis aro ,
ja:mikikwe? mora'! ? waynay'?i is balde ,
? ¡vayan traer agua carajo! -alzábamos los baldes, íbamos a traer agua ,
?i ney nis jayna so:te, ? ¡Jiya loka?en kis tamarindo! Ya siempre les decíamos a los demás, ? ¡Vamos, tumbemos tamarindos! ? ¡Jiya! ?, jankwa'is so:te ,
Ya nos íbamos de una vez. Julakapanana'?enay'?i is tamarindo ,
che is so:te wele:?e nis sonÈ ra di' tamarindo. Ya ese era el que subía, y los demás subían en los otros tamarindos ,
Kawra is chonÈ jonÈ na di' tamarindo in?a. Muchos tamarindos tumbaba yo siempre. ¡Che isko kas! ¡Y ellos no! Tochi' beyra ja' is loka?e'is ,
No se quiebran, no son como los mangos. Is manka jeschopa:pa po:ra che tamÈ vo:se?. Los mangos se parten en un ratito y te caes. Is tamarindo dinÈ ra ,
asko rey tokela'ni os rey dawjes, tenÈ kapojkayay'?i kas. Ya nomás iba apareciendo el ciervo ,
ra pola nosdé, jayna rey asko os yana:we mere' da' vi'pinÈ nos to'wan?ey'?i ,
?i, nos salato:way'?i, rey nos jayna to:wa Ya salimos, cuando estábamos buscando camino, otra vez al camino bo os mantowane?way'?i nis karetato:wa para encontrar el camino carretero bo os jayna chiway'?i reyka nos ena' jaya ,
to:ba os rey ney, javu:bunÈ os to:ba che rey tino:kay'?i Había sido una garza entonces, voló la garza y otra vez estábamos con miedo, 3, 2003. ,
loye?e:kayus, ? ¡jiyaj ilo:ni! ? jankwa'us, Cuando todavía estaba mi esposo, me invitó: ? ¡Vamos a caminar!, dijo, ? vaye:?e nas powlo, jankwa'us ,
?e bo bu'ni dewajnan kis towan?e kis ku:le, ? Vamos a mirar porque quizás veamos el camino de los lobos, bo as dayara:wa kis tarampa, jankwa'us ,
?i nos powlo, che iso' is pa:koy'?i ,
nos fuimos para allá. To'pi:?ey'?i ney, bubunÈ kwa ney. Nos cruzamos así, el barro (nos llegaba hasta) aquí ,
vaye:?e us. Ya fue, miró ,
la voy a tirar, dijo. Oso' os salona'us ,
nokodé kos yana:we, jankwa'us ,
Joyche? us, manna'us kas ,
Ban dochi' ja' tochi' ney jayna. Pero era un poco más pequeña ,
Ban jayna nanara'us kas ,
?e os yana:we. Estaba seco, pero se estaba asoleando la sicurí ,
us os pa:ko Y ya cuando él jalaba el perro jaysonÈ oso' os so:te di'i? kempa:kay, ? ¡Vaye?ki nosdé! ? Vaye:?e. fue como si hubiera otro que me avisaba, p.? ¡Mire allá! ? Miré ,
? ¡Koldé ?anÈ as so'nÈ ra di' yana:we!, jankwa ,
ra iyeka:ni os yonali, jeya'as nokopa, nos tu?nawa'us nos kachi:ra. Todavía se movía el caimán, hacía así, cuando lo ralló con el cuchillo. ¡Di:ra iyeka:ni! ¡Todavía se movía! Ban jayna usko dinÈ ka:ye ,
Nos ba:lomajway'?i nos tosnaway'?i, asko nos joyway'?i. Cuando terminamos de pelar ,
ra di' so:te di' alkweyasne, jankwasne, dajawasnekisne Ya la otra señora, que era su hermana, dijo, le pidió a ella: ? ¡Ona tolti ,
chi as tami:ba, jankwasne, nos jayna ney da' toltolwasne ,
ya! Ya hice fuerza para que naciera mi hija ,
jayna daya' o'kwa'na'as os jankwa'as, Y el loro que ya estaba tomando atención a lo que (el bebé) decía, os jankwa'isnos senyo:ra nos da' eney iwaniwasne, nos dajawanwasne, dajawasne isnos so:te. lo que decía la señora cuando estaba conversando, cuando preguntaba ,
chi is nos aviyona'is di' nas to:mi ,
chi is kaldo, che jayna rey kaya?e'is is dirinka ,
is is kara' bo isko ?anÈ nos ame?wa'is nis rima?e'is di' dro:ga. Cogieron las parabas para llenarlas dizque de lo que vendían ,
itila:kwa, i'ko tochi' oveniwankwa jayna i'ko, i'ko joyche? di' kwey chusa:waj nisko nos banÈ na'is, joyna'is kara'a nos chujanÈ bebesmo ,
? ¡kaa, kaa! ?, los escuchaba ya, escuchaba la mansa los ariscos Jayna asko kama:may jema', ? kaa, kaa, kaa. Entonces ésa gritaba también: ? kaa ,
daban vueltas por el árbol, hasta que asentaran. Penche? is nis tolejkwa di' pay'i nis bereya:bunÈ di' pay'?e:?e ,
Kas rey, nos rey banÈ wa'is, kas rey bes?ewa'is. ¡Nada! Cuando se asentaban, no se desprendían. Jayna nos banÈ wa'is nos kori:di, ¡jayna! Ya cuando se sentaban en el gajo, ya nomás! ¡Kidé! Jayna os trampa di' banÈ na'is, jayna tanÈ ka:pa nokopa ,
yi is Parawa:yo jayna, ja:yi che yo'na'is jayna. Entonces corrieron los paraguayos ya, corrieron y las cogieron ya. Warayasna is beyka kara' di' sererammo ,
is nise?wa'is. No sé con qué los limpiaban. Ban nisna'is jayna, jayna joya?e'is nos ye?na'is, nos ye?na'is di' asna'is ,
jiye:ro, tasra mere', nokopa mere'e, nokopa jancho'is, che nokopa sota'vaye? os ya:pinÈ na'is jawla di ,
Kawmo yo'na'is nos ney asnay'?i ,
nosdé jiwa:wa chonlo. Entonces venían de allá directo. Penche? nos wa:kawandi di' nis juyeni di' ri:ko di ,
que tenía vacas, que tenía pista ya. oso' os pista'is, asko penÈ na'os aviyone:ta ,
Kawmo is joya?e'is, is ney Paraway, Paraway chonlomaj. Hartas llevaron los paraguayos, los paraguayos, realmente. Ban si'way isko ni'?i, si ,
ra kos ney is bawra:wasne, jayna asko rimwanra nokos ka:na, Ya siquiera lo que ella me paga, ya con eso compro el quecomer, bo as jayna koro'niwa kos dede:ye nokoj ji:sana kus alwaj ,
che ba:ra kos jumara kis majni di' eskwela:na nos di:ra tochichika'is. y todas las necesidades de mis hijos que iban a la escuela ,
sa:na nos neyru ley di' INRA. Nosotros somos los que hemos ,
en todo el campo y en cualquier lugar. Joyka?ay'?i, ka:wey'?i nos neyru. Nos fuimos ,
las mujeres que murieron. Nos néy alwani:wa nisko, jankwa is, ? joyche? i:de, jankwa'is ,
i:de, i:de kwey nin?a nas ?akamÈ ba ,
jan nas alkava:ni, jayna joyra:ni as ?ey Inra ,
por eso al momento ya está hecha la ley INRA. bo i'?iniwa ni'de indíjena nos joyway'?i nas ki'laj nosdeye ja:ra?. por nosotros los indígenas cuando fuimos ahí lejos a pelear ,
Y tres meses estábamos ausentes, tres meses. Elanay'?i is asnay'?i. Dejamos nuestras casas ?avo:ni ba:ra nos salmoway'?i. Daba lástima todo cuando volvimos Ban jayna ney alka:vani jayna rey ay joyra:ni as rey koro'niwa kos ba:ra enonay'?i i'?i powre indi:jena. Pero ya en este momento ya se formó, nuevamente tenemos nuestra autoridad, nosotros los pobres indígenas. Bo asko jarawaway'?i nos joyway'?i nas ki'?aj nakal nas Lápas, ba:ra. Por eso fue lo que peleamos cuando fuimos lejos allá a La Paz, todos. Jan i'?i rey eno:na, i'?i kwey uye:na nas ?akamÈ ba. Por eso somos nosotros las autoridades, nosotros somos los que mezquinamos la tierra ,
joyche? kis enonay'?i, ba:ra kwey buka' pa'na nas ?akamÈ ba ,
we is indi:jena buka' suyna'is ri:ko di' kwey nin?a nis wa:ka, wa:kawandi. Porque son hartos los indígenas a los que han ido quitando los ricos que son dueños de vacas ,
we jiwa:wa buka'a iwa:ni, Y nosotros los indígenas somos hartos que venimos a decir: kiro'niwa kis ri:ko di' kwey jayna kwaj di' suyna nas ?akamÈ ba. No habrá ricos que ya nos quite la tierra. Ban ka:'i di:ran isko, kas rey ka'pojwa'is nas suye?wa'is ri:ko. Pero no, porque ellos ya no permiten que les quiten los ricos ,
sanay'?i os kongre:so. Por eso hicimos el congreso Kwarto kongreso ji:sanay'?i la' nos paspas nos piyesta. el cuarto congreso hicimos entonces cuando todavía se hizo la fiesta. Ka:we is jiwa:wa nas sonÈ waj. Muchos han venido de otro lugar. Buka' kwe:ya jema' che dichi:ye che ba:ra is bito'o jiwa:wa boniwa as ?akamÈ ba di' yeyna'i ,
Bo i'ko rey be'immaj. Porque ellos están en el campo. I'ko kwey jema'a juma:ra nas ?akamÈ ba. Ellos son los que también necesitan la tierra. Bo ka:we is indi:jena ?avo:ni. Porque muchos indígenas sufren. Kas koro'niwa kos to:mi di' bayena'i nikis bi:law ,
te kas koro'niwa kos chamÈ mo di' joyna'i Y otros no tienen monte donde puedan ir nas rey sale?wa'is nokos wa:kato:da nas cha'mo, ka:'i. a buscar carne del monte, no. Bo ?avo:ni kis dichi:ye, kas kaywa'is nis wakato:da, kas koro ,
sanay'?i os kwarto kongreso bo as rey ?akamÈ ba di' ni:de, ba:ra nis be'immaj jema'a ,
is jo:?a'is bi:law. Las cáscaras de los huevos de los pescados. Ney daykaka jankwa'i ?anÈ , bilawchi:ya. Hasta ahora dicen que son los excrementos de los pescados ,
i, isko momo?a kis jo:?a'is bi:law. Y no, eso son las cáscaras de los huevos de los pescados. Kiro' ney ba:ra, sonÈ kababa buka'a. Están todos así, vienen abollados ,
Jan nos dinÈ rana'is. Por eso es que son duras Kas rey iskoniwa ja' kanÈ kacho:cho is rey lotoba'is, bo dinÈ ra. Esas no se quebraban así nomás, sus tinajas, porque eran duras. che jayna os ve'e jay?e. Y entonces ya el fuego. Nos ve'e jayna isna'is os ney joyalomaja'is. En el fuego ya asaban lo que concluían. O:kakara os ji:sana'is jema ,
BanÈ na'is is kawayochi:ya Le ponían bosta de caballo Jema' is wu'tu, ji:sana'is is wu'tu. También ollas, hacían ollas. Dejalwanra'is is ney wu'tu di' mere', tomo:re is e:?a'is ney wu'tu di' bubunÈ kwa. Sus utensilios para cocinar eran aquellas ollas grandes ,
chapayedos " les decían a aquellas fuentes grandes. Isko amnina'is po'so'is ,
Kas rey iso'ni:wa is asu:ka ,
charaye:lo is tadoynawanra'is Porque era caldo de caña nomás con lo que endulzaban che jema' is dandanso. y también la chicha patacada. Kas mere' rey jumarani?wa'is os kawra jayna os ye?na'is nis tadoynawa'is ,
Isko ya:lowe'is che isko bele'pojkaya'is nos te:lowa'is, jayna te:lo. Eso tomaban, y eso los ponía alegres cuando bailaban ,
se alistaron cuando ya la fiesta estaba cerca Jayna jayamo?a'is is majniwa'is che kenapa'is kis bo os loyenawa'is os mo:ra:ni Ya los llamaban a sus hijos y les avisaban para que alistaran lo que hacía falta nos jiwawa'is nos jayna bele'wa'is ,
wa us bi:jaw, kenapa'us is majniwa'us di' kwe:ya che isnos alwaja'us Y venía el viejo, les avisó a sus hijas y a su esposa bo os jisanawa'is is chilojwanra ,