C. Jayna-chonè-kamay?e, na is so:te di' dichi:ye di' jenikwa nin?a, pe'?e?e nokopa

?. ¡jayna-kiro, ammo:?e nas chakababammo! ? jankwa is so:te di' dichi:ye

. Masnay-'?i-is-kori, di di' kawayoy'?i Dábamos guasca a los palos que eran nuestros caballos bo os jayiwa'is bo os kaja?ewa'is is wa:ka di' ji:say'?i

. Jayna-chonè-joyche?, nanaray'?i is ji:say'?i che joyche?

J. Wayna-'us-os-chiko, te, maskayay'?i us nonokay'?i, maskayay'?i rey. Ya alzaba el chicote, nos daba guasca nuestro abuelo, nos daba guasca pues. ? ¡jay' wastikwe? mora' kis aro

?. Kabo-di-', and . ¡jay, ja:mikikwe? mora'! ? waynay'?i is balde

O. Sino, ? ¡vayan traer agua carajo! -alzábamos los baldes, íbamos a traer agua

. Jayna-chonè-jankway, ?i ney nis jayna so:te, ? ¡Jiya loka?en kis tamarindo! Ya siempre les decíamos a los demás, ? ¡Vamos, tumbemos tamarindos! ? ¡Jiya! ?, jankwa'is so:te

J. Nè-joyka?ay-'?i-chonè, Ya nos íbamos de una vez. Julakapanana'?enay'?i is tamarindo

J. Asko-i?-wele?na, che is so:te wele:?e nis sonÈ ra di' tamarindo. Ya ese era el que subía, y los demás subían en los otros tamarindos

Y. Yo, Kawra is chonÈ jonÈ na di' tamarindo in?a. Muchos tamarindos tumbaba yo siempre. ¡Che isko kas! ¡Y ellos no! Tochi' beyra ja' is loka?e'is

. Kas-kamè-pinè-wa-'i,-kas-jeniwa-'i-nis-manka, No se quiebran, no son como los mangos. Is manka jeschopa:pa po:ra che tamÈ vo:se?. Los mangos se parten en un ratito y te caes. Is tamarindo dinÈ ra

J. Rey-buka, asko rey tokela'ni os rey dawjes, tenÈ kapojkayay'?i kas. Ya nomás iba apareciendo el ciervo

C. and R. Di, ra pola nosdé, jayna rey asko os yana:we mere' da' vi'pinÈ nos to'wan?ey'?i

C. Jayna-inè, ?i, nos salato:way'?i, rey nos jayna to:wa Ya salimos, cuando estábamos buscando camino, otra vez al camino bo os mantowane?way'?i nis karetato:wa para encontrar el camino carretero bo os jayna chiway'?i reyka nos ena' jaya

Y. Garza, to:ba os rey ney, javu:bunÈ os to:ba che rey tino:kay'?i Había sido una garza entonces, voló la garza y otra vez estábamos con miedo, 3, 2003.

. Wa, loye?e:kayus, ? ¡jiyaj ilo:ni! ? jankwa'us, Cuando todavía estaba mi esposo, me invitó: ? ¡Vamos a caminar!, dijo, ? vaye:?e nas powlo, jankwa'us

?. Jiyaj-vaye, ?e bo bu'ni dewajnan kis towan?e kis ku:le, ? Vamos a mirar porque quizás veamos el camino de los lobos, bo as dayara:wa kis tarampa, jankwa'us

. Jayna-nè-joyche?i, ?i nos powlo, che iso' is pa:koy'?i

. Hicimos, nos fuimos para allá. To'pi:?ey'?i ney, bubunÈ kwa ney. Nos cruzamos así, el barro (nos llegaba hasta) aquí

J. Joyche?-us, vaye:?e us. Ya fue, miró

?. Ya, la voy a tirar, dijo. Oso' os salona'us

?. Koro, nokodé kos yana:we, jankwa'us

?. Hay, Joyche? us, manna'us kas

L. Fue and . Disparó, Ban dochi' ja' tochi' ney jayna. Pero era un poco más pequeña

?. Quiero-medirla, Ban jayna nanara'us kas

B. Werelni and . Ilba, ?e os yana:we. Estaba seco, pero se estaba asoleando la sicurí

C. Jayna and . ?ownawa, us os pa:ko Y ya cuando él jalaba el perro jaysonÈ oso' os so:te di'i? kempa:kay, ? ¡Vaye?ki nosdé! ? Vaye:?e. fue como si hubiera otro que me avisaba, p.? ¡Mire allá! ? Miré

. Jayna-jankwa-ney, ? ¡Koldé ?anÈ as so'nÈ ra di' yana:we!, jankwa

. Di, ra iyeka:ni os yonali, jeya'as nokopa, nos tu?nawa'us nos kachi:ra. Todavía se movía el caimán, hacía así, cuando lo ralló con el cuchillo. ¡Di:ra iyeka:ni! ¡Todavía se movía! Ban jayna usko dinÈ ka:ye

S. Porque-era-pues-pequeño and . Machetecito, Nos ba:lomajway'?i nos tosnaway'?i, asko nos joyway'?i. Cuando terminamos de pelar

. Jayna-isnos-senyo, ra di' so:te di' alkweyasne, jankwasne, dajawasnekisne Ya la otra señora, que era su hermana, dijo, le pidió a ella: ? ¡Ona tolti

C. Jayna-nokowa, chi as tami:ba, jankwasne, nos jayna ney da' toltolwasne

?. Ya and . Ya-sale, ya! Ya hice fuerza para que naciera mi hija

C. Di, jayna daya' o'kwa'na'as os jankwa'as, Y el loro que ya estaba tomando atención a lo que (el bebé) decía, os jankwa'isnos senyo:ra nos da' eney iwaniwasne, nos dajawanwasne, dajawasne isnos so:te. lo que decía la señora cuando estaba conversando, cuando preguntaba

J. Chi, chi is nos aviyona'is di' nas to:mi

J. Chi, chi is kaldo, che jayna rey kaya?e'is is dirinka

. Yo-'na, is is kara' bo isko ?anÈ nos ame?wa'is nis rima?e'is di' dro:ga. Cogieron las parabas para llenarlas dizque de lo que vendían

J. Is and . Di, itila:kwa, i'ko tochi' oveniwankwa jayna i'ko, i'ko joyche? di' kwey chusa:waj nisko nos banÈ na'is, joyna'is kara'a nos chujanÈ bebesmo

E. Iban-cantando, ? ¡kaa, kaa! ?, los escuchaba ya, escuchaba la mansa los ariscos Jayna asko kama:may jema', ? kaa, kaa, kaa. Entonces ésa gritaba también: ? kaa

. Así-volaban-ellas, daban vueltas por el árbol, hasta que asentaran. Penche? is nis tolejkwa di' pay'i nis bereya:bunÈ di' pay'?e:?e

. Se-asentaron-en-los-gajos-pringados-con-la-masa-de-brea-que-se-prendía, Kas rey, nos rey banÈ wa'is, kas rey bes?ewa'is. ¡Nada! Cuando se asentaban, no se desprendían. Jayna nos banÈ wa'is nos kori:di, ¡jayna! Ya cuando se sentaban en el gajo, ya nomás! ¡Kidé! Jayna os trampa di' banÈ na'is, jayna tanÈ ka:pa nokopa

J. Jayna, yi is Parawa:yo jayna, ja:yi che yo'na'is jayna. Entonces corrieron los paraguayos ya, corrieron y las cogieron ya. Warayasna is beyka kara' di' sererammo

J. Choy and R. É?e?a, is nise?wa'is. No sé con qué los limpiaban. Ban nisna'is jayna, jayna joya?e'is nos ye?na'is, nos ye?na'is di' asna'is

. Ena-'jayna-listo-is-jawla-di, jiye:ro, tasra mere', nokopa mere'e, nokopa jancho'is, che nokopa sota'vaye? os ya:pinÈ na'is jawla di

Y. Ahí-metían-las-parabas, Kawmo yo'na'is nos ney asnay'?i

. Ya-'?e-ja, nosdé jiwa:wa chonlo. Entonces venían de allá directo. Penche? nos wa:kawandi di' nis juyeni di' ri:ko di

. Asentaban-en-una-estancia-de-gente-rica, que tenía vacas, que tenía pista ya. oso' os pista'is, asko penÈ na'os aviyone:ta

S. Ya-embarcaban-las and . Cruz, Kawmo is joya?e'is, is ney Paraway, Paraway chonlomaj. Hartas llevaron los paraguayos, los paraguayos, realmente. Ban si'way isko ni'?i, si

J. Di, ra kos ney is bawra:wasne, jayna asko rimwanra nokos ka:na, Ya siquiera lo que ella me paga, ya con eso compro el quecomer, bo as jayna koro'niwa kos dede:ye nokoj ji:sana kus alwaj

. Porque-también-ahí-consigo-mi-comida-y-lo-que-tomo, che ba:ra kos jumara kis majni di' eskwela:na nos di:ra tochichika'is. y todas las necesidades de mis hijos que iban a la escuela

I. Ji, sa:na nos neyru ley di' INRA. Nosotros somos los que hemos

. Nosotros-somos-los-dueños-de-la-tierra, en todo el campo y en cualquier lugar. Joyka?ay'?i, ka:wey'?i nos neyru. Nos fuimos

E. Del-sécure, las mujeres que murieron. Nos néy alwani:wa nisko, jankwa is, ? joyche? i:de, jankwa'is

. Bo, i:de, i:de kwey nin?a nas ?akamÈ ba

. Jan-nas-joynan, jan nas alkava:ni, jayna joyra:ni as ?ey Inra

. Por-eso-vamos, por eso al momento ya está hecha la ley INRA. bo i'?iniwa ni'de indíjena nos joyway'?i nas ki'laj nosdeye ja:ra?. por nosotros los indígenas cuando fuimos ahí lejos a pelear

C. Tasyejcho-os-ka-'i-'i-'?i,-tasra-di-'yejcho, Y tres meses estábamos ausentes, tres meses. Elanay'?i is asnay'?i. Dejamos nuestras casas ?avo:ni ba:ra nos salmoway'?i. Daba lástima todo cuando volvimos Ban jayna ney alka:vani jayna rey ay joyra:ni as rey koro'niwa kos ba:ra enonay'?i i'?i powre indi:jena. Pero ya en este momento ya se formó, nuevamente tenemos nuestra autoridad, nosotros los pobres indígenas. Bo asko jarawaway'?i nos joyway'?i nas ki'?aj nakal nas Lápas, ba:ra. Por eso fue lo que peleamos cuando fuimos lejos allá a La Paz, todos. Jan i'?i rey eno:na, i'?i kwey uye:na nas ?akamÈ ba. Por eso somos nosotros las autoridades, nosotros somos los que mezquinamos la tierra

. Bo-nokwa-kiro, joyche? kis enonay'?i, ba:ra kwey buka' pa'na nas ?akamÈ ba

B. Ka, we is indi:jena buka' suyna'is ri:ko di' kwey nin?a nis wa:ka, wa:kawandi. Porque son hartos los indígenas a los que han ido quitando los ricos que son dueños de vacas

. Che-i-'?i-indijena-ka, we jiwa:wa buka'a iwa:ni, Y nosotros los indígenas somos hartos que venimos a decir: kiro'niwa kis ri:ko di' kwey jayna kwaj di' suyna nas ?akamÈ ba. No habrá ricos que ya nos quite la tierra. Ban ka:'i di:ran isko, kas rey ka'pojwa'is nas suye?wa'is ri:ko. Pero no, porque ellos ya no permiten que les quiten los ricos

. Bo-jan-nos-ji, sanay'?i os kongre:so. Por eso hicimos el congreso Kwarto kongreso ji:sanay'?i la' nos paspas nos piyesta. el cuarto congreso hicimos entonces cuando todavía se hizo la fiesta. Ka:we is jiwa:wa nas sonÈ waj. Muchos han venido de otro lugar. Buka' kwe:ya jema' che dichi:ye che ba:ra is bito'o jiwa:wa boniwa as ?akamÈ ba di' yeyna'i

. Iban-mujeres-también,-y-niños-y-todos-los-viejitos-vinieron-por-la-tierra-que-quieren, Bo i'ko rey be'immaj. Porque ellos están en el campo. I'ko kwey jema'a juma:ra nas ?akamÈ ba. Ellos son los que también necesitan la tierra. Bo ka:we is indi:jena ?avo:ni. Porque muchos indígenas sufren. Kas koro'niwa kos to:mi di' bayena'i nikis bi:law

C. Rey and . So, te kas koro'niwa kos chamÈ mo di' joyna'i Y otros no tienen monte donde puedan ir nas rey sale?wa'is nokos wa:kato:da nas cha'mo, ka:'i. a buscar carne del monte, no. Bo ?avo:ni kis dichi:ye, kas kaywa'is nis wakato:da, kas koro

J. Che-jay?e, sanay'?i os kwarto kongreso bo as rey ?akamÈ ba di' ni:de, ba:ra nis be'immaj jema'a

. Momo?a, is jo:?a'is bi:law. Las cáscaras de los huevos de los pescados. Ney daykaka jankwa'i ?anÈ , bilawchi:ya. Hasta ahora dicen que son los excrementos de los pescados

C. Ka, i, isko momo?a kis jo:?a'is bi:law. Y no, eso son las cáscaras de los huevos de los pescados. Kiro' ney ba:ra, sonÈ kababa buka'a. Están todos así, vienen abollados

C. Jayna and . Posakwankwi, Jan nos dinÈ rana'is. Por eso es que son duras Kas rey iskoniwa ja' kanÈ kacho:cho is rey lotoba'is, bo dinÈ ra. Esas no se quebraban así nomás, sus tinajas, porque eran duras. che jayna os ve'e jay?e. Y entonces ya el fuego. Nos ve'e jayna isna'is os ney joyalomaja'is. En el fuego ya asaban lo que concluían. O:kakara os ji:sana'is jema

. De-toda-clase-hacían-también, BanÈ na'is is kawayochi:ya Le ponían bosta de caballo Jema' is wu'tu, ji:sana'is is wu'tu. También ollas, hacían ollas. Dejalwanra'is is ney wu'tu di' mere', tomo:re is e:?a'is ney wu'tu di' bubunÈ kwa. Sus utensilios para cocinar eran aquellas ollas grandes

. Grandes, chapayedos " les decían a aquellas fuentes grandes. Isko amnina'is po'so'is

. Lo-masticaban-eso-por-lo-dulce, Kas rey iso'ni:wa is asu:ka

B. Ja, charaye:lo is tadoynawanra'is Porque era caldo de caña nomás con lo que endulzaban che jema' is dandanso. y también la chicha patacada. Kas mere' rey jumarani?wa'is os kawra jayna os ye?na'is nis tadoynawa'is

. Eso-se-enfuertaba and . Ya-lo-endulzaron, Isko ya:lowe'is che isko bele'pojkaya'is nos te:lowa'is, jayna te:lo. Eso tomaban, y eso los ponía alegres cuando bailaban

. Todo-lo-que-era-el-día-que-llegó, se alistaron cuando ya la fiesta estaba cerca Jayna jayamo?a'is is majniwa'is che kenapa'is kis bo os loyenawa'is os mo:ra:ni Ya los llamaban a sus hijos y les avisaban para que alistaran lo que hacía falta nos jiwawa'is nos jayna bele'wa'is

C. Jiwa, wa us bi:jaw, kenapa'us is majniwa'us di' kwe:ya che isnos alwaja'us Y venía el viejo, les avisó a sus hijas y a su esposa bo os jisanawa'is is chilojwanra